Wakacje w pełni, jedni zwiedzają ciepłe kraje, inni Polskę wzdłuż i wszerz, a my też nie próżnujemy. Zachęcamy do odwiedzenia naszej najbliższej okolicy, która jest równie piękna i warto ją bliżej poznać.

Dzisiaj, wraz z panią Sylwią Wychowaniak, zabieramy Was w Góry Pieprzowe na ciekawą lekcję biologii obejmującą tematyką pająki naziemne zamieszkujące nasz sandomierski rezerwat przyrody. Zachęcamy również do śledzenia lokalnej prasy, gdzie czasem możecie natknąć się na ciekawe artykuły jak np. właśnie ten o gatunkach pająków zamieszkujących Góry Pieprzowe, który znajdziecie w jednym z ostatnich numerów „Sandomierzanina”. Zapraszamy do lektury!

Pająki naziemne  Gór Pieprzowych

Góry Pieprzowe, które potocznie zwiemy Pieprzówkami, stanowią fragment krawędzi Wyżyny Sandomierskiej, która na wschodzie opada stromym stokiem ku dolinie Wisły. Osiągają wysokość 200 m n.p.m, przy około 70 m wys. względnej i rozciągają się na przestrzeni 2 – 3 km w kierunku z południowego zachodu na północny wschód pomiędzy miejscowościami Kamień Plebański a Kamień Nowy (Ciamaga 2007, Sarwa 2004). Obszar ten jest przedłużeniem sfałdowanego, paleozoicznego trzonu Gór Świętokrzyskich (Pałys, Węgorek 1998). Na terenie Gór Pieprzowych znajdują się wychodnie łupków kambryjskich liczących, ponad 500 mln lat, które tworzą charakterystyczny krajobraz silnie zerodowanych zboczy rozciągający się w dolnej części stoku. Górne partie stoku Wyżyny Sandomierskiej na terenie Gór Pieprzowych są przykryte kilkunastometrową warstwą utworów lessowych i lessopodobnych (less spiaszczony, gliny lessopodobne) lub gliną morenową.

Panujący na obszarze Gór Pieprzowych klimat ma charakter zbliżony do kontynentalnego i charakteryzuje się wysokimi temperaturami powietrza podczas okresu wegetacyjnego oraz małą ilością opadów atmosferycznych. Zróżnicowanie geologiczne podłoża, południowa ekspozycja zboczy wraz z silnym nasłonecznieniem i znacznym nachyleniem stoków oraz czynnikami erozyjnymi przyczyniła się do rozwoju na terenie Gór Pieprzowych roślinności kserotermicznej zarówno o charakterze murawowym jak i zaroślowym (Ciamaga 2007, Głazek 1968).

Ze względu na budowę geologiczną, liczne osobliwości i zróżnicowanie florystyczne, faunistyczne oraz walory krajobrazowe Góry Pieprzowe zostały objęte ochroną prawną. Rezerwat przyrody „Góry Pieprzowe” utworzony został w 1979 roku i jest jednym z najciekawszych obszarów kserotermicznych w Polsce. Ma on charakter rezerwatu florystyczno-geologicznego, gdzie ochronie podlegają murawy i zarośla kserotermiczne wraz z bogatą florą i fauną ciepłolubną oraz wychodnie skał okresu kambryjskiego (Olaczek i in. 1996, Puszkar , Sycz 1998).

W latach 2008-2010 Katedra Zoologii Wydziału Biologii i Biotechnnologii UMCS przeprowadziła w rezerwacie systematyczne badania celem  opracowania występującej tam araneofauny. Przyczynkiem do rozpoczęcia badań była powstająca praca magisterska pt. „Pająki (Araneae) Rezerwatu Góry Pieprzowe” przygotowywana przez sandomierzankę, Sylwię Łysiak (obecnie – Wychowaniak) pod naukową opieką dr Roberta Rozwałki. W ich ramach wytypowano cztery powierzchnie badawcze, obejmujące najbardziej charakterystyczne lub cenne przyrodniczo miejsca. Należały do nich: nallesowe murawy  kserotermiczne z różami, murawy ostnicowe, niskopienne ciepłolubne zarośla kserotermiczne oraz nadrzeczne zarośla wierzbowo-dereniowo-tarninowe tworzące pas u podnóża stoku.  Badania miały na celu:  inwentaryzację pająków ziemnych występujących na terenie rezerwatu Góry Pieprzowe; charakterystykę zooekologiczną i zoogeograficzną zgrupowań epigeicznej araneofauny występującej w różnych zespołach i zbiorowiskach roślinnych, a także weryfikację i uzupełnienie danych literaturowych na temat pająków  wykazywanych dotychczas na terenie Gór Pieprzowych.

Jako metodę zbioru użyto twz. pułapek Barbera, czyli plastikowych pojemników o średnicy 10 cm wympełnionych w 1/3 glikolem. W badaniach skoncentrowano się jedynie na araneofaunie epigeicznej (gatunki zasiedlające powierzchnię podłoża, w ściółce i darni) ze względu na fakt, że araneofaunę epifityczną (czyli występującą na pędach roślin roślin zielnych jak też gałęziach drzew i krzewów) twórzą głównie gatunki, które przez swoją szeroką tolerancję ekologiczną nie wykazują najczęściej ściślejszych związków z konkretnym typem środowiska, przez co słabo nadają się do waloryzacji zoocenoz.

     Wyniki badań

W trakcie dwuletnich badań przeprowadzonych na terenie rezerwatu „Góry Pieprzowe zebrano łącznie 2447 egzemplarzy pająków. W oznaczonym do szczebla gatunkowego materiale stwierdzono występowanie łącznie 166 gatunków pająków, co stanowi około 20,5 % krajowej araneofauny.

Najliczniej odławianym gatunkiem w trakcie badań – 502 okazów, czyli ponad 24% ogółu złowionych pająków – był Asianellus festivus – regularny eudominant na wszystkich powierzchniach badawczych. Jednocześnie aż 43 gatunki, czyli prawie 26% stwierdzonych, wystąpiło w postaci pojedynczych, incydentalnych okazów.

     W opracowywanym materiale stwierdzono występowanie trzech gatunków nowych dla araneofauny Polski: Improphantes geniculatus, Alopecosa taeniopus i Drassyllus vinealis (brak polskich nazw). Stanowiska tych gatunków odkryte na terenie rezerwatu „Góry Pieprzowe” są bardzo silnie izolowane od dotychczas poznanego areału tych gatunków , co może świadczyć o tym, że mają charakter reliktowy.

Improphantes geniculatus – gatunek nowy dla fauny Polski. Pająk związany ze środowiskami o charakterze stepowym o dysjunktywnym (nieciągłym) areale występowania. Gatunek rzadki, znany z nielicznych stanowisk i okazów. Występuje na terenach południowo-rosyjskich ( okolice Samary, Orenburga oraz Chelyabinska) oraz środkowoeuropejskich (Niemcy, Czechy, Austria, Węgry).

Alopecosa taeniopus – gatunek nowy dla fauny Polski. Pająk ksero- i termofilny związany z terenami stepowymi lub leśno-stepowymi. Areał występowania tego gatunku rozciąga się od południowo-wschodnich stoków Uralu, poprzez północny Kaukaz, okolice Charkowa i Krym, po południową Rumunię i Bułgarię. Stwierdzone stanowisko A. taeniopus w Górach Pieprzowych, ze względu na bardzo silne oddalenie od najbliższych stanowisk, świadczy o tym, że występowanie tego gatunku na terenie rezerwatu ma prawdopodobnie charakter reliktowy.

Drassyllus vinealis – gatunek nowy dla fauny Polski. Pająk ksero- i termofilny znany jak dotąd z 5 stanowisk połóżonych w Środkowej Europie (Czechy, Słowacja, Węgry) oraz z okolic Charkowa, pogórza Kaukazu oraz zachodnich Chin. W rezerwacie „Góry Pieprzowe” stierdzono występowanie D. vinealis na wszystkich powierzchniach badawczych ale odnotowana liczebność wskazuje, że pająk ten wyraźnie preferował zespoły ciepłych muraw i zarośli kserotermicznych.

W trakcie badań odnotowano występowanie trzech gatunków pająków zagrożonych wyginięciem i podlegających w Polsce ochronie prawnej. Dwa z nich – gryziel stepowy (Atypus muralis) i poskocz krasny (Eresus kollari) są gatunkami mocno związanymi ze środowiskami o charakterze kserotermicznym i zagrożonymi w skali kraju wskutek zaniku preferowanych przez nie siedlisk. Oba pająki figurują na Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i zagrożonych oraz w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt i są uznane za silnie zagrożone wyginięciem. Trzeci gatunek chroniony – tygrzyk paskowany (Argiope bruennichi) od 2011 jest niezagrożony i uchodzi za gatunek pospolity w całym kraju. Tygrzyk paskowany wystąpił wprawdzie jedynie w próbach zebranych na murawach kserotermicznych zarastających różami, ale był obserwowany także na pozostałych powierzchniach badawczych z wyjątkiem cienistych zarośli tarninowo-wierzbowych. A oto krótkie charakterystyki dwóch z wymienionych pająków naziemnych.

Gryziel stepowy – rzadki gatunek subpontyjski, zamieszkuje środowiska silnie kserotermiczne z grubą warstwą gleby, w której kopie głębokie, sięgające 50-59 cm nory, zakończone na powierzchni walcowatym obrzędem łownym w kształcie cygara. Przebywa głównie w roślinności murawowej natomiast rzadziej w okolicach wisienki stepowej. Warto podkreślić, że obszar Gór Pieprzowych z roślinnością kserotermiczną jest najliczniejszą ostoją tego gatunku w Polsce (4 stanowiska w Polsce), a być może i w Europie Środkowej. (zob. zdjęcie).

Poskocz krasny – jest gatunkiem europejsko-zachodniosyberyjskim. W Polsce wymieniany  na 15 stanowiskach. Zasiedla murawy kserotermiczne, zaś bardzo rzadko występuje w zaroślach kserotermicznych. Charakterystycznie ubarwione samce możemy spotkać pod koniec lata, spacerując po Górach Pieprzowych, gdy przemieszczają się w poszukiwaniu samic. Natomiast skromniej ubarwione samice całe swoje życie spędzają w płytkich (5-15 cm) samodzielnie wykopanych norkach, których wejście jest zamaskowane trójkątną w zarysie pajęczyną tworzącą daszek. (zob. zdjęcie)

Wśród 166 wykazanych w trakcie badań gatunków pająków trzy gatunki (Atypus muralis, Eresus kollari, Pseudicius encarpatus) są uznawane za silnie narażone na wyginięcie w skali kraju, 16 gatunków jest zagrożonych, a status 4 jest niejasny . Przy czym warto zaznaczyć, że te gatunki o niejasnym statusie  to często pająki także bardzo rzadkie w Polsce . Ogólnie gatunki zagrożone  stanowiły 13,8% ogółu stwierdzonych gatunków.

      

Końcowe wnioski

• W trakcie dwuletnich badań przeprowadzonych na terenie rezerwatu „Góry Pieprzowe stwierdzono występowanie 166 gatunków pająków, co stanowi około 20% tej grupy bezkręgowców występujących w Polsce.
• Najbogatszym pod względem zróżnicowania gatunkowego zespołem roślinnym objętym badaniami na terenie rezerwatu „Góry Pieprzowe” był zespół niskopiennych ciepłolubnych zarośli kserotermicznych (105 gat.). Nieco mniej odnotowano w zespołach murawowych – 91 gat. W nalessowych murawach kserotermicznych porośniętych różami – 85 gat. Najuboższe zarówno pod względem ilościowym jak i jakościowym były zarośla tarninowo-dereniowo-wierzbowe, gdzie odnotowano tylko 65 gatunków pająków.
• W zebranym materiale stwierdzono występowanie trzech gatunków pająków nowych dla Fauny Polski: Improphantes geniculatus, Alopecosa taeniopus, Drassyllus vinealis.
• Wśród wykazanych gatunków stwierdzono obecność trzech objętych w Polsce ochroną prawną: gryziela stepowego (Atypus muralis), poskocza krasnego (Eresus kollari) oraz do 2011, tygrzyka paskowanego  (Argiope bruennichi).
• Wśród 166 wykazanych w trakcie badań na terenie rezerwatu „Góry Pieprzowe” gatunków pająków, 23 uznawane są za zagrożone w skali Polski i figurują na Polskiej Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych.
• Wraz z zaprezentowanymi danymi i po krytycznej weryfikacji danych z piśmiennictwa, ogólna liczba pająków wymienianych z Gór Pieprzowych wzrosła do 171 gatunków.
• Stwierdzono, że na wszystkich badanych powierzchniach wystąpił jeden gatunek w klasie eudominantów – Asianellus festivus. Był to jednocześnie najliczniej odławiany pająk w trakcie badań.
• Araneofauna stwierdzona na terenie „Gór Pieprzowych” obfitowała w gatunki wykazujące południowy typ rozmieszczenia (pontyjskie, subpontyjskie, południowoeuropejskie, południowoeurosyberyjskie, południwopalearktyczne). Ich udział w zgrupowaniach araneofauny był największy na powierzchniach murawowych (ponad 30%) i malał wraz ze wzrostem ilości krzewów.
• Odnotowane zróżnicowanie i skład gatunkowy zgrupowań pająków na badanych powierzchniach na terenie rezerwatu „Góry Pieprzowe” wykazywał szereg podobieństw jak i różnic w stosunku do danych z innych zbadanych tego typu siedlisk na terenie kraju.